‘Hé, er zit een gat in het plafond!’

En ja hoor, daar was weer een toerist in het Pantheon, die omhoog keek en de beroemde woorden uitsprak: ‘Hé, er zit een gat in het plafond!’.

 

Er zit namelijk helemaal geen gat in de koepel van het Pantheon, alsof de koepel beschadigd zou zijn. Dat ‘gat’ heeft er altijd gezeten, is met opzet in de top van de koepel gemaakt. We noemen zo’n opening ‘oculus’, het Latijnse woord voor ‘oog’.

Door de oculus valt het daglicht naar binnen. Juist dit zonlicht dat door de opening naar binnenvalt, heeft geleid tot de naam ‘oculus’. Natuurlijk valt er dan ook regen naar binnen. Daarom is de vloer van het pantheon zodanig bol aangelegd, dat het water wegvloeit.

De architectonische kennis om een koepel te bouwen is na de ineenstorting van het West-Romeinse rijk verloren gegaan. Pas in de Renaissance wordt zij herontdekt. De wedergeboorte van de koepel. En dan verschijnen er allemaal kerken met koepels. Bijvoorbeeld: de San Bernardo alle Terme.

Maar daar komt geen mens kijken. Want de bekendste koepel is natuurlijk te vinden in de Sint Pieter (die overigens naast dé koepel nog 10 koepels telt).

Uit eerbied voor de architectuur van de Romeinen maakt Michelangelo de koepel van de Sint Pieter net een fractie kleiner: 42,6 meter tegen 43,3 meter.

Eigenlijk staat de koepel van de Sint Pieter architectonisch op de verkeerde plaats. Michelangelo was er een voorstander van dat het grondpatroon van de nieuwe Sint Pieter een Grieks kruis zou zijn. Latere architecten wilden echter een Latijns kruis. En zo veranderde men zo’n zes keer van mening. Uiteindelijk werd het een Latijns kruis met verlengde dwarsbeuk. Gevolg: het meesterwerk van Michelango staat nu voor het mooie te ver naar achteren. Helaas, niets meer aan te doen.

Een oculus hebben de Renaissance kerken niet meer nodig, dus is de koepel dicht. Op de plaats van de oculus bevindt zich gewoonlijk een dakruiter. Maar er moet toch iets doorheen. Wie goed omhoogkijkt, ziet in top van de koepel of in de dakruiter veelal een duif afgebeeld: de heilige Geest dringt zich binnen in het kerkgebouw. Zo komt hij de ovale koepel van de Sant’ Andrea al Quirinale binnen; maar wie goed gekeken heeft, zag hem ook in de San Bernardo alle Terme.

De merkwaardigste koepel bevindt zich in de Sant’ Ignazio di Loyola. Je ziet hem wel en toch is hij er niet. Maar dan zijn we de Renaissance voorbij en leven we in de Contrareformatie.